‘स्वास्नीमान्छे’ले बजाएको दुन्दुभि

समसामयिक बिचार/लेख

गृहपृष्ठ
समसामयिक बिचार/लेख
‘स्वास्नीमान्छे’ले बजाएको दुन्दुभि

‘स्वास्नीमान्छे’ले बजाएको दुन्दुभि

2077/06/13 कञ्चन खवर

विमला आचार्य

मानिसको उत्पत्तिसँगै मानव समाजमा विभिन्न परिवर्तनशील स्वरूपहरु हामीले देखेका र भोगेको छौं । यस्तै परिवर्तन विवाह पद्धतिमा पनि हुँदै आएको छ । विवाह पद्धतिमा आएको परिवर्तनले समाजमा पार्ने प्रभावको सचित्र वयान गरिएका पुस्तकहरु पनि छन् । यस्तै पुस्तकमध्ये एक हो उपन्यास - ‘स्वास्नीमान्छे’ । हृदयचन्द्रसिंह प्रधानद्वारा लिखित ‘स्वास्नीमान्छे’ उपन्यास २०६६ मा नवौं संस्करण प्रकाशन गरी साझा प्रकाशनले नेपाली साहित्यलाई थप एक खुड्किलो अगाडि बढाउन सहयोग पु¥याएको छ । उपन्यास ‘स्वास्नीमान्छे’ कृष्ण आरतिबाट सुुरु हुन्छ । श्रीमान् भएर पनि सहारा बिहिन बनेकी मोतिमाया गरिबीको जाँतोमा पिल्सिएकी थिइन् ।

आफ्नो छोरालाई पाल्नको लागि जस्तै दुःख कष्ट पनि सहन सकूँ भनी प्राथना गर्थिन् । श्रीमान् प्रमोद र उसकी कान्छी श्रीमती कमलाबाट दिनभरजसो चाहिँदो नचाहिँदो हप्कीदप्की खाइरहनु पर्दा मोतिमायालाई असह्य पीडा हुन्थ्यो । मोतिमायालाई माया गर्ने छोरा विनोदबाहेक कोही हुँदैन । विनोदलाई माया गर्ने पनि मोतिमायाबाहेक अर्को कोही थिएन । विनोद ५ वर्षको मात्रै थियो । विनोदको नजरबाट मोतिमाया ओझेल पर्नासाथ रुन्थ्यो । डाँको हाल्न थाल्थ्यो । सदाझैं साँझको आरति गरी ईश्वरसँग प्राथना गर्दागर्दै एक दिन मोतिमाया त्यहीँ निदाइन् । राति विनोद बिउँझ्यो र आमालाई ओछ्यानमा खोज्न थाल्यो । आमा, आमा भनी बोलायो ।

आमालाई नदेखेपछि रुन थाल्यो । उसको रूवाईले कमलाको निद्रा खुल्यो र मोतिमायाको कोठामा चिह्याउन पुगिन् । श्रीमान प्रमोदलाई उठाइन् र विनोदकी आमा उसलाई छोडेर परपुरूषसँग सम्बन्ध जोड्न गएकी हुन सक्ने बताइन् । प्रमोद अन्योलमा प¥यो, विश्वास गरुँ कि नगरुँ ? दोमन भइरह्यो । अर्को दिन कमलाले एउटा चिठी दिइन् । प्रमोदले चिठी पढ्यो र रिसले आगो भयो । चिठी पनि आदानप्रदान भइसकेको ठान्यो । मोतिमायालाई मार्छु भनी जान तयार भयो । तर, कमलाले रोकीन् । विनोदलाई फकाइफुल्याई कोठामा को आएको थियोे भनी सोध्यो । डराएको विनोदले थाहा छैन बाहेक अरु केही भन्न सकेन । यस्तै झैंझगडा, दिनहुँजसो भइरहन्थ्यो । कुटाइ, पिटाइ यातना सहनुपथ्र्यो मोतिमायाले । मोतिमायाको लागि घर त आफ्नो भएन ।

छिमेकीले पनि अनेक कुरा लाउँथे । मोतिमायालाई बसिनसक्नु भयो । आफू नभए त बरु लोग्नेले छोराको राम्रोसँग हेरविचार गरिदेलान् कि ? विनोद उनको पनि त छोरा हो नि । मोतिमाया आत्महत्या गर्छु भनी निस्किइन् । मोतिमाया मर्न पासो लगाइरहेको भयङ्कर दृश्य मोहनबहादुरले देख्यो । मोहनबहादुर आत्तिएर दगुर्दै गयो । मोतिमायालाई तानेर परतिर लग्यो । मोहनबहादुरले संसारमा सुख दुख सबैलाई हुन्छ, यदि दुःख नभएको भए हाम्रा सारा सुख खल्लो हुन्थे, दुःख केलाएर स्वादिलो सुख भेटाए मात्र हाम्रो व्यक्तित्वको अस्तित्व रहन्छ भनी सम्झायो । मोतिमायाले अब नमर्ने तर घर पनि नजाने बताइन् । आइमाई मान्छे घर नगए कहाँ जाने ? मोतिमायाले भिक्षुणी, सन्यासिनी भएर ईश्वरको भजन गरेर बस्ने बताइन् । मोहनबहादुरले मोतिमायालाई घर फर्कन धेरै सम्झायो । आफ्नै घरमा बहिनी बनाएर राख्ने र छोरालाई चोरेर ल्याएर भए पनि भेटाइरहने वचन दियो । मोतिमायाले त्यो पनि अस्वीकार गरिन् ।

कुनै भलाद्मी आइमाईहरु मात्र भएको घर भए जाने भनिन् । मोहनबहादुरले आफ्नो घरमा पनि आफूबाहेक सबै आइमाई मात्र रहेको भन्यो । अन्तमा मोतिमाया मोहनबहादुरको घर गइन् । विनोदको यादले मोतिमाया छट्पटाउन थालीन् । मोतिमायालाई श्रीमान र छोरा छोडेर आएकोमा पछुतो लाग्यो । श्रीमानले जस्तो यातना दिए पनि सहनुपर्ने, उनको हातबाट मर्नु परे पनि नरक त जानू पर्ने थिएन । मोतिमायाको मनमा तर्क वितर्कको हुँडरी चल्यो । आइमाई जातिमाथि नै कलंक लगाएँ कि ? मोहनबहादुरले मोतिमायालाई अन्याय गर्ने लोग्नेलाई पूजा गरेर, पाउ परेर धर्म हुँदैन, साँच्चिकैको धर्म त देशको सेवा गर्नु हो, मानिसको हित गर्नु हो भनी सम्झायो । मोहनबहादुरले छोरा विनोदसँग पनि दिनहुँ भेट्न पाउने व्यवस्था मिलाइ दियो । सँगै रहँदा बस्दा मोतिमाया प्रभावित भइन् ।

विनोदसँगको भेटघाट र मोहनबहादुरको हाँसो मजाकले मोतिमाया प्रफुल्ल भइन् । एकदिन साँझ मोहनबहादुरले मोतिमायालाई माया लागेको बतायो । मोतिमाया रोइन्, “अर्कै लोग्ने भएकी आइमाईमाथि हमला गर्नु ठिक छ त ? के मलाई नरकमा पठाउन रहर छ ?” फेरि पनि मोहनबहादुरको मुटु छुने शब्दले मोतिमायाको मन जित्यो । मोतिमायाको मन मैनजस्तै पग्लियो । एककान दुईकान मैदान हुँदै प्रमोदकहाँ पनि खबर पुग्यो । कमलाले त पहिले नै मनढगन्ते आरोप लगाएकै थिइन् । विस्तारै विनोद र मोतिमायाको भेटघाट कम हुँदै गयो । मोतिमायाले साह्रै जिद्दी गरेपछि बल्ल बल्ल विनोदसँग भेट मिल्यो । धेरै समयपछि आमा छोराको भेट भयो । यसअघि घरमा हुनुहुन्न भन्दा तिनपटक रुँदै फर्किएको विनोदले सुनायो । मोतिमाया आश्चर्य चकित भइन् । त्यसपछिका दिनहरुमा पनि मोहनबहादुरले विनोदलाई नै फर्काइ रह्यो । मोतिमाया छोरा आउने बाटो हेरिरहिन् ।

सडकपट्टीको झ्याल समेत खोल्नै नमिल्ने गरी बन्द गरी दियो । प्रमोदले आमा छोराको भेट चाल पायो । फेरि आमालाई भेट्न गए मार्ने धम्की दियो । यदि आमालाई भेट्न गएको प्रमाणीत भए घरबाट निष्कासित हुन राजी भएको र अंशको पनि अधिकार छोड्न मञ्जुर भएको कागज लेखी दियो । विनोदको मातृभक्ति र भावनाको बाढीलाई घर, खेत र सम्पत्तिको बाँधले रोक्न सकेन । केही कुराको पनि वास्ता नगरी ऊ मोतिमायालाई भेट्न गइरह्यो । तर दुष्ट मोहनबहादुरको हृदयमा बलियो ताला लागिसकेको थियोे । एउटा न एउटा बहानाको भूमरीमा परी विनोद निराश हुँदै फर्कनु पथ्र्यो । मोतिमायाको यौवन कब्जा गर्नसम्म मात्रै मोहनबहादुरले फकाउने झण्झट उठाएको थियोे । मोहनबहादुरले धुत्र्र्याइ र बदमाशी गरेर अरू तीन जना सिधीसाधी युवतिहरुको जीवन पनि धूलोमा मिलाइ सकेको थियोे । मोतिमायाको निम्ति यतिका वर्षसम्म मोहनबहादुरको भद्रता अपवाद थियो । मोहनबहादुर स्वास्नीमान्छेको यौवन बीस नाघ्यो कि पङ्चर भएको ठान्दथे ।

उनको नजरमा १६ देखि २० वर्षसम्म मात्रै युवती हुन् । २५ वर्ष पुग्यो कि धपाइहाल्थे । मोतिमाया ३२ वर्ष पुगिसकिन् । मोहनबहादुरलाई मोतिमाया घिन लाग्न थालिसकेको थियो । अर्को सिकार नभेटेर मात्रै मोतिमायाले मोहनबहादुरको छाना पाएकी थिइन् । लम्पट मोहनबहादुरको मन किन भोकै सुत्थ्यो ? लोग्नेबाट लत्याइएकी टुहुरी र विवशा नवयुवती मोहनबहादुरले फेरि भेट्टाइहाल्यो । अब मोतिमायालाई धपाउन दाउ खोज्न थाल्यो । निहुँ खोज्न मोतिमायाको स्वभाव र व्यवहारमा अन्वेषण गर्न थाल्यो । एक बिहान मोतिमायाले विनोदको सम्झनाले रातभर सुत्नै नसकेको बताइन् । मोहनबहादुर टाइमबमजस्तै विष्फोट भयो । मुखमा आएजति गाली ग¥यो ।

कुकुर चुटेझैं चुटी मोतिमायालाई घिसार्दै पछार्दै घरबाट निकालिदियो । मोतिमायाको याचनाको कुनै वास्ता गरेन । आखिर ढुङ्गाको छाती भएका, अत्याचारका अवतार, मानवताको दुष्मन मोहनबहादुरले काँडा झैँ बिझ्ने वचन लगायो । मोतिमायालाई असह्य चोट प¥यो । मोतिमाया फेरि लक्ष्यबिहिन भइन् । मोतिमायाले अँध्यारो रातमा एक अधबैंसे आइमाई भेटिन् । उनले मोतिमायालाई आफूसँगै हिँड्न अनुरोध गरिन् । मोतिमायाले आफूजस्तै परिवारद्वारा तिरस्कृत भएका, लत्याइएका र पिल्सिएका अन्य ४ जना आइमाइहरु पाइन् । ४ जना महिलामात्र देखेपछि मोतिमायाको व्याकुलता शान्त भयो । “मोतिमाया यहाँ अब तिमीले कसैको लात र बात खाइरहनु पर्दैन । मज्जाले महिनाको ५०÷६० कमाउन सकिन्छ” मिश्रीले भनिन् । मोतिमाया आश्चर्यमा परिन् । कमाइ कसरी हुन्छ हँ ?

पैसाले मातेकाहरु हप्ताको १÷२ पटक आउने मिश्रीले खुलाइन् । मोतिमाया भरङ्ग भइन् । मोतिमाया क्षुब्ध भइन् । त्यहाँबाट भाग्न खोजिन् । “म यस्तो काम गर्न चाहन्न मिस्री दिदी ! कृपया यस्तो पापी शब्द, घीनलाग्दो आवाज मेरो कानमा नपसाउनुहोस् ।” मोतिमायाले विन्ती बिसाइन् । त्यसैदिन नानीप्राण नामकी अर्को युवती पनि त्यहाँ आएकी हुन्थिन् । उनको पनि उस्तै कथा थियो । उनी विर्तावालकी छोरी थिइन् । बुबाले अर्की आमा लिएर बसेको थियो । आमाप्रति हेय व्यवहार सुरू भयो । नानीप्राणप्रतिको मायाको तौल घट्दै गयो । सम्पत्तिको लोभमा ५० वर्ष नाघिसकेका वृद्धसँग विवाह गरिदिए । उनका पति इलमहीन, लोसे र गोजेङग्रो भएको कारण जीवन निकै कष्टकर भयो । माइतको विरामी आमाको समेत हेरचाह गर्न आम्दानीको लागि काममा लागिन् । मोतिमाया हेरिरहिन् । असह्य पीडाबोधका साथ हेरिरहिन् । त्यो नरकबाट मिश्रीको आँखा छली लीलाले मैयाँनानीको पु¥याइन् ।

मैँयानानी स्त्री जाति जागृत नभएको कारण पुरुषहरु अत्याचारी भइरहेको विचार राख्थिन् । उनी भन्थिन्, “हामीले पुरुष जातिप्रति रिस राख्नुभन्दा आफ्नो जागृतिको मार्ग खोज्नुपर्छ ।” मोतिमायाले उत्सुकता प्रकट गरिन् । मैयाँनानी भन्थिन्, “हाम्रो व्यवस्थाको एकमात्र आधार हो – नारीजातिको उन्नति । त्यसैले मिस्रीकहाँ जस्तो यहाँ तिमीलाई ज्यामी सम्झेर मारिन्न । केवल मोजमज्जाको निम्ति मात्र बाँच्नलाई यहाँ लोग्ने मान्छेहरुलाई ठग्ने काम गरिन्न । न उनीहरुलाई बिगार्न हामी बिग्रेका छौं । हामीहरूको साथसाथै उनीहरुलाई पनि बनाउने हाम्रो ध्येय छ ।” मैयाँनानीको कुरा सुनेर मोतिमायालाई यो पनि कोठी नै रहेछ भन्ने थाहा भयो । मोतिमाया रिसाइन्, “महिलाको निम्ति कुनै बन्दोबस्त छैन भन्दैमा वेश्या बन्ने उपदेश दिँदै कोठीमा फसाउनु हुन्छ त ?” फेरि मैयाँनानीले सम्झाइन्, “म स्वास्नीमान्छेलाई कोठीमा फसाउन चाहन्न बरु वेश्या भइसकेका आइमाईहरुलाई यहाँ ल्याएर रक्षा गर्न चाहन्छु ।

समाज बनाउनको निम्ति हामी बिग्रनु परे पनि नराम्रो छैन । राम्रो उद्देश्यको निम्ति साधन नराम्रो भएपनि निन्दनीय होइन, गौण मात्रै ठहरिन्छ । ती बिग्रेका नारीलाई नै भ्याक्सिन बनाएर नारीपतनका किटाणु र प्रकोपलाई रोक्छु । जसरी अस्पताल रोगीहरु राखिने ठाउँ भएपनि रोग दुर गर्ने काम हुन्छ, त्यसरी नै यो कोठी भए तापनि वेश्यावृत्ति दूर गरी देशमा चरित्रबल ल्याउने यसको काम हो । चरित्र सबभन्दा ठूलो सम्पत्ति र शक्ति हो । चरित्र सन्तुलनमा देशमा उन्नति र अवनति निर्भर हुन्छ ।” “नेपालमा महिलाहरुको कुनै स्थान छैन, प्रतिनिधित्व छैन, कुनै हक छैन, आवाज छैन, कुनै संस्था छैन । भएका महिला संस्थाहरु पनि राजनीतिक स्वार्थका कारण महिला संस्थाहरु प्रभावहीन छन्” मैयानानीले कहालीलाग्दो कथा सुनाइन् ।

मर्नु त झन् महापाप हुने र मर्नेबारे सोच्नु मात्रै पनि पाप भएकोले बाँच्न, संघर्ष गर्न प्रेरित गर्ने कुनै कसर बाँकी राख्दिनन् मैयाँनानी । देश र समाज सेवामा अलिकति पनि योगदान नगरी मर्नु पाप हो, उनी भन्थिन् । कोठीमा भएपनि स्त्रीत्व नष्ट नगराई नारी संस्थालाई उकास्न सुहाउँदो काम दिने भनेपछि मोतिमाया अलिक शान्त भइन् । मोतिमायाले राम्रो गाउन जानेकी हुँदा उनलाई त्यही काम गर्ने जिम्मेवारी दिइन् । अर्को दिन राजनैतिक आमसभामा उनीहरुकै समूहकी बसन्तीले सूरप्रसाद र अन्जनाकुमारीलाई गोली हानी मारिदिएको खबर पाइन् मैयाँनानी । उनले उनीहरुलाई मारेर पनि भाषण दिइन् । यिनीहरूले देशमा विकृति बढाइरहेकोले मारेको बताइन् । महिलाहरुलाई कोठामा बेच्ने काम गरेकोले मार्नुपरेको निष्कर्ष सुनाइन् । सम्बोधन सकेपछि बसन्तीलाई अदालत लग्यो । मोतिमायाको छोरा विनोद १६ वर्ष पुग्यो । कमला र प्रमोदले विनोदको बिहे गरिदिन खोजे । विनोदले अस्वीकार ग¥यो ।

आमाको काखमा बसेर मात्रै विवाह रथमा आरोहित हुने हठ राख्यो । प्रमोद रिसले आगो भयो । विनोदकी आमा मोतिमायाले मोहनबहादुरलाई छोडेर पनि कोठीमा धन्दा गरिरहेको सुनायो । विनोद भित्रभित्रै आगो भयो र एउटा खुकुरी बोकी घरबाट निस्क्यो । विनोदको आगोमा मोहनबहादुरले आफू पानी माथिको ओभानो भएर घिउ थपिदियो । तीन दिनपछि मोतिमायाको पत्तो पाएर विनोद खुकुरी नचाउँदै पुग्यो । मोतिमायाको कोकिल स्वरमा लठिएको महफिलमा चम्केको खुकुरी देखेर मैयाँनानीले मोहनबहादुरको असली चरित्र उघारी दिइन् । आफ्नो कोठी सञ्चालनको उद्देश्य बताइन् । विनोद विचारवान र प्रगतिशील व्यक्ति थियो । मैयाँनानीको विचारधारा विनोदलाई स्तुत्य हुन पुग्यो । पोइला गएकी र कोठीमा समेत पुगेकी आमाको आदर गर्नु र श्रद्धा गर्नु सानो कुरा नभएको कारण संघर्षको लागि पनि तयार हुन मैयाँनानीले अनुरोध गरिन् ।

घर फर्किन मोतिमायालाई साहस आएन । विनोदले जिद्दी ग¥यो । मैयाँनानीले पनि सघाइन् । मोतिमायालाई घर पु¥याउन मैयाँनानी पनि गइन् । तिनैजना एकसाथ घरभित्र पसे । प्रमोद अचम्भित र आक्रोशित बन्यो । बाबू छोराको चर्काचर्की प¥यो । विनोदले विनम्रतापूर्वक आफ्नो आमालाई रण्डी नभन्न जोड दियो । तथानाम गाली गर्ने प्रमोदकै कारण मोतिमायाको जिन्दगी बर्बाद भएको दाबी ग¥यो । यौवनको भोगको लालचमा परी नयाँ नयाँ युवती स्वास्नी ल्याउने र घरको श्रीमतिलाई चरम यातना दिई लखेट्ने आफ्नै बाबु प्रमोदको गलत सोचको कारण परिवार मात्र होइन, समाज र देशलाई नै नोक्सान भएको बतायो । चर्काचर्कीकै बीचमा प्रमोदले बन्दुक तेर्सायो । बन्दुकको नालबाट पनि नडगमगाएको विनोदले “पिताजी, कर्तव्यको वेदीमा बलि हुन पनि तयार छु ।” भन्यो । प्रमोदले विनोदको खुट्टामा बन्दुकले गोली प्रहार ग¥यो । आमा भन्दै विनोद भुइँमा ढल्यो । “समाज खाने किरालाई जिउँदो राख्नु पाप हो ।” मैयाँनानीको मुखबाट शब्द निस्क्यो र साथमा लुकाइ राखेको पेस्तोलबाट गोली निस्क्यो । छातीमा गोली लागेर प्रमोद ठाउँको ठाउँ ढल्यो ।

कमला चिच्याउन पनि पाइनन् । समाजकी कलंक भन्दै कमलालाई पनि गोली डागिन् । केही समयपछि आएका पुलिसले मैयाँनानी, विनोद, मोतिमायालाई पक्राउ ग¥यो । अदालतमा मैयाँनानीको बयान सुनेर सबै स्तब्ध भए । अन्तर हृदयबाट सबैले सम्मान भाव प्रकट गरे । कानुनी सीमाको कारण न्यायाधीशले मैयाँनानीलाई सजाय तोक्यो । विनोद र मोतिमाया मुक्त भए । विनादेले मोतिमायाको अध्यक्षतामा मैयाँ महिला संघ खोल्यो । आफ्नो घर सम्पति संघलाई सुम्पियो । महिला हक, अधिकार र समानताको लागि साहित्यका विभिन्न विधामार्फत सशक्त विचार प्रवाह गरेका हृदयचन्द्र सिंह प्रधानले ‘स्वास्नी मान्छे’ उपन्यासमार्फत समाज र व्यवस्थाकै कारण महिलाहरुले अनावश्यक यातना भोग्नु परेको तथ्य उजागर गरे । स्वास्नीमान्छेलाई केवल कोमल र फूल ठानी भोग्यजीव सम्झने लोग्नेमानिसहरुको कुत्सित भावना र परपीडक व्यवहारले गर्दा महिलाहरु मात्र होइन, समाज र देश कै उत्थान हुन नसकेको सन्देश प्रधानको ‘स्वास्नी मान्छे’ उपन्यासले दिएको छ ।

प्रकाशित मिति: मंगलबार, असोज १३, २०७७ १३:३८